Oogst en hergebruik van materialen, ontwerpen voor demontage en de toepassing van circulaire innovaties: zo maak je een containerbegrip als circulariteit concreet. Collega Lauran van Poppel vertelt over het thema circulariteit en hoe wij dit hebben toegepast bij ons project: nieuwbouw 43 appartementen in Zaltbommel.
Circulariteit is een breed begrip, dat met sturing en focus op verschillende pijlers in de praktijk vorm krijgt. Een eerste element is volgens Lauran dat we ons moeten inzetten voor het niet verloren laten gaan van materialen die nu in de bestaande voorraad zitten.
“Sommige gebouwen zijn hun functie verloren en zijn niet adaptief genoeg om in een nieuwe werkelijkheid dienst te doen als huisvesting. De materialen die we daar kunnen oogsten, kunnen we ergens anders toepassen.”
Om positieve impact te maken is het van belang om een aantal slimme beslissingen te maken. “Denk bijvoorbeeld goed na over het aantal transportbewegingen en de CO2-uitstoot die wordt veroorzaakt om het geoogste materiaal naar een andere plek te brengen. Retourlogistiek moet hierin de standaard worden. Ook hoef je de materialen die uit een gebouw komen niet op exact dezelfde plek in een ander pand onder te brengen. Wees daar creatief in. Een bedrijf als New Horizon oogst bijvoorbeeld materialen uit donorgebouwen en biedt materialen, met garantie, voor hergebruik aan via partners die nu al leveren aan bouwers. Zonder risico’s maak je hiermee impact.”
Geen eeuwig leven?
Hoewel er in de bouw- en vastgoedsector meer aandacht is voor het ontginnen van materialen in gebouwen die in de rij staan voor de sloop, is er nog lang niet altijd sprake van oogsten: soms worden materialen weggegooid en is er géén eeuwig leven voor grondstoffen. “Een aantal decennia geleden werd er nog niet nagedacht over het ontwerpen van gebouwen voor tijdelijkheid. Destijds waren gebouwelementen die je niet meer kon losmaken de norm, maar dat tij gaat keren.” Een ontwerp anno 2022 houdt dan ook rekening met circulaire principes: “Er is meer oog voor demontabele ontwerpen, zonder natte knopen en lijmen, met materialen die zoveel mogelijk demontabel of hoogwaardig herbruikbaar zijn. Je tekent uit in drie dimensies in Revit en grondstoffen documenteer je. Je brengt ze onder in een materialenpaspoort, zodat iedereen weet wat er in een gebouw zit en welke waarde dat vertegenwoordigt.”
Industrieel, Flexibel, Demontabel
Het fundament voor die uitgangspunten werd al in november 1999 gelegd, tijdens het symposium Industrieel Flexibel Demontabel (IFD).
“Kijk je naar de status quo, dan zijn dit nog altijd waardevolle denkroutes. ‘Industrieel’ impliceert dat je op een efficiënte manier produceert, onder gunstige en geconditioneerde omstandigheden. ‘Prefab’ zorgt voor hogere kwaliteit, geordende bouwplaatsen, minder faalkosten en restafval. ‘Flexibiliteit’ is onder andere van belang als het gebouw een nieuwe functie krijgt, bijvoorbeeld na het wisselen van gebruiker. Je materialen en onderdelen moeten kunnen meebewegen om mee te gaan in die nieuwe werkelijkheid. De derde en laatste pijler is de mate van demontage: oogsten wordt pas interessant als het gebouw zich ervoor leent.” Hoe ziet dat er in de praktijk uit? Industrieel bouwen zien we onder andere terugkomen in het concept WISH 4 Future. “Dit totaalconcept zorgt voor de ontwikkeling, engineering, realisatie én vijftig jaar beheer en onderhoud van woningen. Het bestaat voor 90% uit geïndustrialiseerde onderdelen en kan met recht als plug-and-play worden bestempeld: de wanden zijn voorzien van alle installatieonderdelen die een bewoner nodig heeft. We merken dat het concept onder andere bij woningcorporaties voor de opschaling van duurzame woningen zorgt.”
Circulaire ambities in Zaltbommel
Voor een tweede blik op de praktijk kijken we naar de stad Zaltbommel in de provincie Gelderland. In de binnenstad trof je jarenlang een gebouw aan dat zijn functie was verloren en een nieuw leven kreeg: “We werden ongeveer vijf jaar geleden door belegger MN benaderd om mee te denken over een toekomstbestendige invulling voor de locatie, waar eerder een meubelzaak gevestigd was. We onderzochten of het mogelijk was om een appartementengebouw te realiseren met auto’s op het maaiveld. De uitdaging zat hem in de relatief beperkte grond die we ter beschikking hadden, waar we uiteindelijk in totaal 43 appartementen en evenveel parkeerplaatsen realiseren. Daarnaast zijn we binnen de omgevingsvergunning gaan kijken wat we anno nu aan circulariteit konden toevoegen. Zo was de constructie, waarvoor je in een vroegtijdig stadium moet aangeven wat je daarmee wilt, niet meer te wijzigen.”
Vindingrijkheid en gedrevenheid
Die invulling kwam in de vorm van citumen, circulaire bitumineuze dakbanen voor platte daken. Deze ingreep bleek mogelijk binnen de omgevingsvergunning, die al een tijd geleden was afgegeven. “We hebben verschillende alternatieven bekeken om te achterhalen hoe we met hergebruik van materialen aan de slag konden. Daarnaast gaat het ons inziens om het creëren van bewustwording en maatschappelijk draagvlak binnen de hele keten. In dit geval hebben we ook onze opdrachtgever net als de gemeente weten te enthousiasmeren met deze circulariteitsambitie”.
Citumen: de kansen van circulaire dakbedekking
Het dak werd wel eens een sluitpost genoemd op het vlak van duurzaamheid, maar dat statement lijkt nu voorgoed van de baan. Met circulaire bitumineuze dakbanen wordt de volgende stap gezet naar een volledig circulaire economie. Icopal, New Horizon en ZND Nedicom stonden aan de wieg van de innovatie, die toegepast wordt op platte daken. Hoe komen zij van het traditionele bitumen naar het circulaire bitumen?
Caspar Ulijn van ZND Nedicom vertelt over het proces: “De eerste stap is de ontmanteling van het oude daksysteem van het bestaande dak. De dakbedekking en andere materialen worden van elkaar gescheiden en na een analyse gaat dit door de bitumenshredder. Een machine versnippert het oude bitumen en dit vormt het basismateriaal voor het recyclingproces. Vervolgens gaat het materiaal in de Bitumen Endless Life Solutions recyclemachine: met verhitting wordt het bitumen geleidelijk en gelijktijdig vloeibaar. Dan komt de drager los van het bitumen en vervolgens worden de vaste deeltjes met een zeef verwijderd.”
Daarna begint het mengproces: bitumen wordt gemengd met andere grondstoffen om vervolgens te worden toegevoegd aan het productieproces van nieuwe dakbanen. “Citumen is het eindproduct en het kan steeds weer worden hergebruikt, met behoud van de kwaliteit. Het is een compleet circulair dak, waarbij we ons ook ontfermen over de isolatie en de type bevestiging. Voor laatstgenoemde hebben we samengewerkt met Nibe om erachter te komen welk type bevestiging de minste milieu-impact maakt. Aan het einde van de levensduur van een gebouw halen we de bedekking er weer af en houden we het in de keten.” Om opschaling van circulaire daken dichterbij te brengen, bespeurt Ulijn twee uitdagingen: “De eerste is om voldoende recyclaat in handen te hebben en grip te krijgen op inkomende materialenstromen die we kunnen gebruiken. Daarnaast is het belangrijk dat opdrachtgevers als gemeenten het goede voorbeeld geven. Bijvoorbeeld door meer circulair in te kopen, zodat we kunnen zorgen voor praktijkvoorbeelden.”
SteenGoed Benutten in Zaltbommel
Met ondersteuning van de provinciale aanpak SteenGoed Benutten wilde Zaltbommel het perceel van de voormalige meubelzaak Binnenhuis revitaliseren en verduurzamen. Deze aanpak van de provincie Gelderland richt zich op transformatie van leegstaand vastgoed en de bijbehorende omgeving. De uitgebreide circulaire ambities van het project rondom Citumen maakten dat de provincie het project kon ondersteunen met een extra impuls.
Manifest De Brabantse Aanpak Circulair Bouwen
Het Manifest De Brabantse Aanpak Circulair Bouwen is een kopgroep die het startschot gaf tijdens de Dutch Design Week, in oktober 2021. Zo’n twintig organisaties waaronder Van der Heijden, Yellowchess en Alba Concepts gaan het manifest 16 maart 2022 op Strijp-S ondertekenen om zich in te zetten en een circulaire toekomst versneld dichterbij te brengen. ‘Wij zijn van mening dat circulair bouwen essentieel is voor duurzame materiaalinzet’, valt te lezen in het manifest. ‘Wij gaan hier van architect tot sloper en van opdrachtgever tot opdrachtnemer de komende jaren actief werk van maken. We vormen een open ecosysteem en nieuwe partijen zijn welkom, mits de gezamenlijke ambitie om de bouw circulair maken, omarmd wordt.’
Lees hier het artikel in het online magazine Circulariteit van Duurzaam Gebouwd.